VH- Khắp chín bản mười mường ai cũng tự hào “Lai Tay, Lai Pao” (chữ Thái cổ), “điệu lăm, điệu khắp” (dân ca Thái) đang sống lại nhờ những “cây viết” bản làng đang ngày ngày dồn trí tuệ, sức lực của mình miệt mài viết sách, báo sưu tầm lời văn, thơ, “thổi” cho nó cháy sáng lên cổ vật giá trị của tộc người mình đang dần bị mai một đến với thế hệ mai sau.

 Ông Vi Khăm Mun và những bản thảo đang hoàn thành

 Tìm đến bản Xiềng Líp, xã Yên Hòa, Tương Dương, chúng tôi gặp ông Vi Khăm Mun (sinh 1944), người đã có công lớn làm hồi sinh lại chữ cổ của tộc người mình. Ông Mun nỗ lực học tập theo nghề Sư phạm và công tác suốt trên 30 năm trong ngành Giáo dục. Khi về nghỉ hưu, ông Vi Khăm Mun được bầu làm Bí thư chi bộ bản Xiềng Líp trong vòng 9 năm liền, ông tham gia học chữ Thái hệ Lai Pao do cụ Lô Văn Thoại truyền dạy. Từ đó ông trở thành một trong những người truyền dạy chữ Thái tích cực nhất ở huyện Tương Dương. Khi nghỉ hưu, ông có thời gian nhiều hơn để rong ruổi trên khắp những làng bản để sưu tầm những câu tục ngữ, thành ngữ, những làn điệu dân ca... sau đó những cuốn sách lần lượt ra đời. Hiện tại ông đã xuất bản được 7 tập bản thảo gửi Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam. Trong đó là những sưu tầm của ông về đồng dao của người Thái huyện Tương Dương như gọi bướm, kể về hoa văn chiếc nong, gọi nàng “xòng”, gọi trăng, truyện tiếu lâm, phong tục xem ngày tốt, xấu trong những công việc như cưới hỏi đến những việc như đóng chuồng gà, làm kho lúa... Những hoạt động này đều có những nguyên tắc chọn ngày giờ khác nhau được thể hiện bằng văn vần. Tất cả những công trình sưu tầm vừa kể đều được thể hiện bằng song ngữ tiếng Thái và tiếng Việt. Ngoài ra, ông cũng đã hoàn thành cuốn tài liệu hướng dẫn dạy và học chữ thái hệ Lai Pao.

Ông Mun là người sưu tầm văn hóa dân gian rất tích cực, thành quả của ông được ghi nhận khi liên tục nhận được giải thưởng của Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam về những công trình sưu tầm về thành ngữ, tục ngữ của người Thái nhóm Tày Mường ở huyện Tương Dương, truyện cổ tích dân gian... mỗi công trình đều dày dặn từ 2 đến 3 tập. Đặc biệt, công trình sưu tầm Thành ngữ, tục ngữ người Thái Mương ở Tương Dương (Nghệ An) của ông Vi Khăm Mun được giải B của Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam bao gồm hơn 1.300 câu thành ngữ, tục ngữ truyền khẩu của người Thái nhóm Tay Mương (Hàng Tổng) ở huyện Tương Dương được ông Mun nhớ lại, sưu tầm và viết thành sách là một trong những cuốn sách hiếm hoi về văn hóa dân gian của người Thái các huyện miền núi dọc tuyến QL 7A Nghệ An.

Ngược QL7, chúng tôi đến gặp ông Lương Viết Thoại ở bản Còn, xã Châu Quang, huyện Quỳ Hợp. Ông được xem là một trong những cây bút tiêu biểu của vùng Phủ Quỳ viết về những bài nghiên cứu văn hóa về dân tộc Thái đặc sắc được ông tập hợp trong bản thảo cuốn sách “Đánh một tiếng cồng”. Ông đã biên tập cuốn tập san của CLB Văn học nghệ thuật huyện Quỳ Hợp. Tập san này là sân chơi của những cây viết chuyên và không chuyên gần xa. Còn với ông thì đây là nơi lưu giữ những nét văn hóa truyền thống mà ngày nay đã và đang dần mai một.

 Ông Lương Viết Thoại, cây viết bản làng lưu giữ văn hóa

Trước đây, ông Lương Viết Thoại là một CCB chống Mỹ từng tham gia chiến dịch giải phóng Tây Nguyên năm 1975, sau đó ông được bố trí công tác ở Hải đội 9 của lực lượng Hải quân Việt Nam. Năm 1988, ông tham gia phục vụ hậu cần và cứu thương trong trận đánh bảo vệ đảo Gạc Ma trước quân xâm lược Trung Quốc. Đến năm 1991 ông nghỉ hưu và bắt đầu bước vào nghiệp viết với bút danh Thái Tâm. Từ năm 1995, những bài viết của ông về văn hóa Thái xuất hiện nhiều trên báo Quân đội Nhân dân và những tạp chí về khoa học và văn học, nghệ thuật... Những bài nghiên cứu của ông về tên bản, tên mường, lịch sử dựng bản lập mường của cộng đồng người Thái ở Tây Bắc Nghệ An thực sự trở thành những tư liệu chân thực về một vùng văn hóa còn nhiều bí ẩn.

Ngoài những bài nghiên cứu văn hóa, ông Thoại còn là một cây bút văn xuôi sắc sảo trên các thể loại truyện ngắn, bút ký. Năm 2013, ông xuất bản một cuốn tiểu thuyết lịch sử về cuộc khởi nghĩa Tồng Lôi diễn ra vào những năm cuối thế kỷ XIX. Cuộc khởi nghĩa do Lương Văn Bản khởi xướng đã được chuẩn bị chu đáo nhưng bị bại lộ. Thực dân Pháp đã đàn áp dã man cuộc nổi dậy này. Cuốn sách dày dặn trên 700 trang, ngoài câu chuyện về cuộc kháng chiến chống Pháp của người vùng cao Phủ Quỳ, còn chất chứa những cảnh sinh hoạt văn hóa tinh thần và những phong tục từ ma chay, cưới hỏi đến những hoạt động lễ hội. Hầu hết những sinh hoạt này hiện nay đều có sự biến đổi hoặc đã mai một. “Tiếng thét Tồng Lôi” là một công trình nghiên cứu về phong tục truyền thống của người Thái, những phong tục được giới thiệu bằng truyện kể.Với ông Lương Viết Thoại, viết thực sự là một nhu cầu của những người tâm huyết với văn hóa cổ truyền như ông.

Những người viết sách, báo ở miền núi như ông Lương Viết Thoại, Vi Khăm Mun thực sự là những viên ngọc quý của bản mường. Những cây viết thầm lặng của bản mường đang góp phần quan trọng để truyền bá và gìn giữ những giá trị trong văn hóa truyền thống cộng đồng cho thế hệ mai sau.

 PHẠM NGÂN - HỮU VI